Họa Sơn Phủ chi tác/ Hồ Xuân Hương/ Ngân Triều chú giải

Bài số 2

Họa Sơn Phủ chi tác

Hồ Xuân Hương

                  Nước mắt trên hoa là lối cũ

Này đoạn chung tình biết với nhau, (1)

Tiễn đưa ba bước cũng nên câu.

Trên tay khép mở tanh chiều nhạn,  (3)

Trước mắt đi về gấp bóng câu.

Nước mắt trên hoa là lối cũ,  (5)

Mùi hương trong nệm cả đêm thâu.

Vắng nhau mới biết tình nhau lắm,  (7)

Này đoạn chung tình biết với nhau.

Trích Lưu Hương ký, Hồ Xuân Hương,

theo Mối tình Hồ Xuân Hương và Mai Sơn Phủ, TS Phạm Trọng Chánh.

Văn bản chữ Nôm,

Ngân Triều soạn

 和  山  甫 之 作

尼  縀  終  情  别  唄  𩜙

䬻    迻    𠀧    𨀈  共 𢧚    句

𨕭    拪 抾 𢲫    𦎬  𣊿    雁

𠓀    眜 迻 衛 急 俸 駒

渃 眜 𨕭    花     𡓃    𡳰

味 香 𥪝    𧛋      𡖵    輸

𠼋    𩜙      别  情    饒    𡗋

尼  縀  終  情  别  唄 𩜙

Chú giải:

Có bản ghi tiêu đề là Biệt ly Mai Sơn Phủ (nhưng không có bài thơ xướng)

Họa lại Mai Sơn Phủ. Mai Sơn Phủ, xin xem chú giải bài số 8, chương IV, Thu nguyệt hữu ức Mai Sơn Phủ ký

đoạn,縀, chữ Nôm cổ có nghĩa là bạn, người đồng hành.

tanh chiều nhạn, 𦎬  𣊿    雁, buổi chiều vắng tanh, không có bóng một con chim nhạn nào. Ngày xưa, Hồ Tây nổi tiếng vì có rất nhiều chim sâm cầm, hồng nhạn và được xem là một trong 8 cảnh đẹp của Tây Hồ.

tanh chiều nhạn, vắng tanh không có bóng chim nhạn nào, nghĩa là hoàn toàn bặt tin. Sách Hán Thư chép chuyện Ông Tô Vũ đời Hán, đi sứ Hung Nô. Hung Nô giữ lại không cho trở về bắt đi chăn dê ở Bắc Hải trong 19 năm vô cùng vất vả, gian nan. Nhận thấy chim nhạn thường bay về Nam trú lạnh, Tô Vũ lấy vải viết nhiều thư buộc vào chân chim nhạn để nhờ chúng đem về quê hương. Quả nhiên Vua Hán bắt được, biết tin Tô Vũ còn sống sai sứ sang xin rước về. Chúa Hung Nô nói Tô Vũ bị bệnh đã chết từ lâu. Sứ mới đưa thủ bút của Tô Vũ trình ra. Bấy giờ, Chúa Hung Nô mới phái một đạo quân đi tìm Tô Vũ và cho về nước.

Mây giăng ải Bắc trông tin nhạn,

Ngày xế non Nam bặt tiếng hồng.

Ngóng gió Đông, Nguyễn Đình Chiểu.

(Nhìn về ải Bắc, Triều đình Huế, mong tin tức cứu viện, chỉ thấy mây giăng mù mịt trong vô vọng.

Ngày càng trì trệ, ngày xế, ở non phía Nam, không còn tiếng kêu của chim hồng nữa, bặt. Chim hồng, chỉ người anh hùng có ý chí và tài năng hơn người đời. Tức là  cuộc kháng chiến chống Pháp của người anh hùng ở núi Nam, không được chi viện kịp thời của triều đình Huế, sẽ phải tiêu vong. Người lãnh tụ anh hùng đành phải hy sinh, khuất bóng.)

Gấp bóng câu: 急 俸 駒Câu, 駒con ngựa non sung sức.
Sách trang Tử có câu:

Nhân sinh thiên địa chi gian,

Nhược bạch câu chi quá khích

Hốt nhiên nhi dĩ

人 生  天  地  之 間

若 白  駒 之 過 激

忽 然 而 已

Con người sống giữa trời đất

Giống như con ngựa câu trắng, (bạch câu= ánh sáng mặ trời) lướt qua khe cửa.

Đột nhiên kết thúc.

Ý nói thời gian trôi qua rất nhanh.

Mùi hương, 味 香, là mùi hơi quen thuộc của người, còn đọng lạiở chỗ nằm:
Chim quyên ăn trái nhãn lồng,

Lia thia quen chậu, vợ chồng quen hơi.
Ca dao

biết với nhau, 别  唄 𩜙, hiểu được, nắm được cả nội dung lẫn hình thức của nhau.

Chim trêncành còn thương cây nhớ cội,

Người xa người, tội lắm người ơi!
Chẳng thà không biết thì thôi,

Biết rồi, mỗi đứa một nơi, cũng buồn.
Ca dao

(1-2), Tâm tình của người trong cánh cửa:
Hỡi người trọn tình, trọn nghĩa! Ta đã biết nhau rồi đó!
Hôm nay đưa tiễn chàng về quê trong ấy, xin có mấy câu thơ đơn sơ.

(3-4-5-6), những liên tưởng và trải lòng:

Chắc là sẽ chẳng có tin tức gì cho nhau vì xa xôi cách trở.

Việc trước mắt,chàng đi về e là rất cấp bách (vì thiếp khắc khoải mong đợi tin chàng sớm quay  lại).

Những giọt sương long lanh trên những cánh hoa kia, chính là nước mắt của thiếp, khi nhớ đến chàng.

Cái hơi ấm trong nệm gối đó, gợi nhớ chàng đã đồng sàng với thiếp, cả đêm thâu.

(7-8), Nỗi niềm :

Khi xa vắng nhau, mới hiểu được tình yêu sâu sắc nhường nào!

Hỡi người trọn tình, trọn nghĩa! Ta đã biết nhau rồi đó!

*****