Trà dư tửu hậu một chút/ Ngân Triều

Trà dư tửu hậu

                                    Ngaân Trieàu

(Những tài liệu trong bài phát biểu của Ngân Triều, nhâ buổi họp của HĐGV Trường THPT Hậu Nghĩa tiễn Thầy Nguyễn Hữu Dư nghỉ hưu 15/07/2016, tại Hội Trường, THPT HN)

Bao goàm:

A.  Kinh nghieäm thaønh ñaït cuûa cuoäc ñôøi Ñöùc Khoång Töû.

"Ngoâ thaäp höõu nguõ nhi chí vu hoïc, 吾 十 有 五 而 志 于 學 .

tam thaäp nhi laäp, 三 十 而 立

töù thaäp nhi baát hoaëc, 四 十 而 不 惑 .

nguõ thaäp nhi tri thieân meänh, 五 十 而 知 天 命

luïc thaäp nhi nhó thuaän, 六 十 而 耳 順         

thaát thaäp nhi tuøng taâm sôû duïc baát du cuû" 七 十 而 樷 心 所 欱 不 遊 矩

B. Tình coù theo ai, Thô Hoà Xuaân Höông, Ngaân Trieàu chuù giaûi,

Trích Nhôù Boùng Traêng Xöa, quyeån [5], seõ hoaøn thaønh cuoái naêm 2016

* Naêm nay ñaøo laïi nôû.

  Khoâng thaáy oâng ñoà xöa!

  Nhöõng ngöôøi muoân naêm cuõ,

 Hoàn ôû ñaâu…baây giôø ?

Baøi thô OÂng Ñoà, Vuõ Ñình Lieân

[A]/ Kinh nghieäm thaønh ñaït cuûa cuoäc ñôøi Ñöùc Khoång Töû.

[I] Khoång Töû ñaõ keå laïi:

Caùc giai ñoaïn thaønh ñaït cuûa cuoäc ñôøi ngaøi nhö sau:

          "Ngoâ thaäp höõu nguõ nhi chí vu hoïc, 吾 十 有 五 而 志 于 學 .

tam thaäp nhi laäp, 三 十 而 立

töù thaäp nhi baát hoaëc, 四 十 而 不 惑 .

nguõ thaäp nhi tri thieân meänh, 五 十 而 知 天 命

luïc thaäp nhi nhó thuaän, 六 十 而 耳 順         

thaát thaäp nhi tuøng taâm sôû duïc baát du cuû" 七 十 而 樷 心 所 欱 不 遊 矩

Nghóa laø:

(Ta tôùi möôøi laêm tuoåi môùi chuyeân chuù vaøo vieäc hoïc,

ba möôi tuoåi môùi töï laäp,

boán möôi tuoåi môùi thaáu hieåu heát söï lyù trong thieân haï,

naêm möôi tuoåi môùi bieát meänh trôøi,

saùu möôi tuoåi môùi coù kieán thöùc vaø kinh nghieäm hoaøn haûo ñeå coù theå phaùn ñoaùn ngay ñöôïc moïi söï lyù vaø nhaân vaät maø khoâng thaáy coù ñieàu gì chöôùng ngaïi khi nghe ñöôïc,

baûy möôi tuoåi môùi coù theå noùi hay laøm nhöõng ñieàu ñuùng theo yù muoán cuûa loøng mình maø khoâng ra ngoaøi khuoân khoå ñaïo lyù).

Trong lôøi phaùt bieåu treân, Ñöùc Khoång Töû coù yù noùi raèng con ngöôøi tôùi moät löùa tuoåi naøo ñoù môùi coù khaû naêng nhaän thöùc vaø thöïc haønh nhöõng ñieàu maø ngöôøi chöa ñaït ñeán löùa tuoåi ñoù thì chöa nhaän thöùc vaø thöïc haønh ñöôïc. Ñeå giuùp quyù baïn hieåu roõ troïn veïn yù nghóa lôøi phaùt bieåu cuûa Khoång Töû treân ñaây, chuùng toâi xin baøn veà töøng phaàn cuûa lôøi phaùt bieåu naøy.

1  Ngoâ Thaäp Höõu Nguõ Nhi Chí Vu Hoïc [吾 十 有 五 而 志 于 學]

Trong caâu “ngoâ thaäp höõu nguõ nhi chí vu hoïc,”

Chuùng toâi thaáy coù maáy chöõ caàn phaûi ñöôïc giaûi thích ñeå giuùp caùc baïn treû hieåu cho roõ. Chöõ “höõu” coù nghóa laø “theâm” (thaäp höõu nguõ: möôøi theâm naêm, töùc laø 15), chöõ “chí” coù nghóa laø “ñeå heát taâm yù,” vaø chöõ “vu” coù nghóa laø “ñoái vôùi” Caû caâu “ngoâ thaäp höõu nguõ nhi chí vu hoïc” coù nghóa laø khi tôùi 15 tuoåi, ta môùi coù theå töï mình chuyeân taâm vaøo vieäc hoïc. Coù bieát nhö theá, caùc baäc cha meï môùi khoâng buoàn phieàn khi thaáy caùc con mình maûi chôi ñuøa vaø khoâng chòu chuyeân taâm hoïc haønh tröôùc khi chuùng chöa tôùi löùa tuoåi 15. Vaø cuõng nhôø ñoù, caùc baäc cha meï môùi ñem heát kieân nhaãn, kyõ naêng, vaø ngheä thuaät ñeå chaêm nom saên soùc cho caùc con mình ngay töø khi chuùng coøn nhoû (tröôùc 15 tuoåi) haàu giuùp chuùng thaønh coâng trong vieäc hoïc.

2  Tam Thaäp Nhi Laäp [三 十 而 立]

“Tam thaäp nhi laäp” coù nghóa laø khi ngöôøi ta tôùi 30 tuoåi thì söùc töï laäp môùi coù theå chaéc chaén vaø vöõng vaøng. Thöïc vaäy, khi ñaït tôùi 30 tuoåi, con ngöôøi coù theå töï laäp vaø gaây döïng neân söï nghieäp cho mình vôùi ñieàu kieän laø hoï phaûi coù chí töï laäp cuõng nhö ñöôïc cha meï saên soùc vaø giaùo duïc chu ñaùo. Chí töï laäp cuûa con ngöôøi giöõ vai troø quyeát ñònh trong vieäc töï laäp. Trong thöïc teá ñaõ coù nhieàu ngöôøi töï laäp töø tröôùc löùa tuoåi 30 vaø cuõng coù ngöôøi khoâng töï laäp ñöôïc ôû ngoaøi löùa tuoåi 30. Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa nhöõng ngöôøi coù chí töï laäp hay khoâng. Neáu khoâng coù chí töï laäp thì duø cha meï coù saên soùc vaø giaùo duïc cuõng vaãn khoâng töï laäp ñöôïc. Hoï laø nhöõng ngöôøi aên baùm gia ñình vaø xaõ hoäi.

     3  Töù Thaäp Nhi Baát Hoaëc [四 十 而 不 惑]

“Töù thaäp nhi baát hoaëc” coù nghóa laø khi ngöôøi ta tôùi 40 tuoåi môùi coù theå hieåu thaáu moïi söï lyù trong thieân haï, phaân bieät ñöôïc vieäc phaûi hay traùi cuõng nhö hieåu ñöôïc ai laø ngöôøi toát hay xaáu, phaân bieät ñöôïc nhöõng ai laø ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc thöông noøi vaø bieát ñöôïc caùi gì neân laøm hay khoâng. Khoâng phaûi ngöôøi naøo ôû caùi tuoåi 40 cuõng ñöôïc nhö vaäy. Muoán ñaït tôùi trình ñoä “nhi baát hoaëc”, con ngöôøi phaûi ñöôïc giaùo duïc kyõ löôõng vaø töï mình coá coâng hoïc hoûi chuyeân caàn ngay töø khi coøn nhoû.

4  Nguõ Thaäp Nhi Tri Thieân Meänh [五 十 而 知 天 命]

“Nguõ thaäp nhi tri thieân meänh” coù nghóa laø khi ngöôøi ta tôùi 50 tuoåi môùi coù theå thoâng suoát chaân lyù cuûa taïo hoaù, töùc laø hieåu ñöôïc meänh cuûa trôøi. Khoâng phaûi baát cöù ai tôùi 50 tuoåi laø ñaït ñöôïc trình ñoä “tri thieän meänh” Muoán ñaït ñöôïc trình ñoä “tri thieân meänh,” con ngöôøi cuõng phaûi coù caên baûn vöõng vaøng veà giaùo duïc, kieán vaên, vaø kinh nghieäm soáng.

5  Luïc Thaäp Nhi Nhó Thuaän [ 六 十 而 耳 順]          

“Luïc thaäp nhi nhó thuaän” coù nghóa laø khi ngöôøi ta tôùi 60 tuoåi thì môùi ñaït ñeán möùc ñoä hoaøn haûo veà maët tri haønh, kieán vaên, vaø kinh nghieäm veà cuoäc soáng. Nhôø ñoù, ngöôøi ta coù theå nhaän xeùt vaø phaùn ñoaùn ñöôïc ngay töùc khaéc vaø chính xaùc veà caùc söï kieän vaø nhaân vaät trong thieân haï. Khi nhìn hay nghe thaáy ñieàu gì, ngöôøi ta khoâng nhöõng khoâng caûm thaáy chöôùng ngaïi maø coøn hieåu thaáu ngay moïi leõ. Khoâng phaûi töï nhieân maø ta ñaït ñöôïc trình ñoä “nhi nhó thuaän” Muoán ñaït ñöôïc trình ñoä naøy, con ngöôøi cuõng phaûi coù caên baûn giaùo duïc, ñaïo ñöùc, kieán vaên, vaø kinh nghieäm töøng traûi veà söï ñôøi.

6  Thaát Thaäp Nhi Tuøng Taâm Sôû Duïc Baát Du Cuû [ 七 十 而 樷 心 所 欱 不 遊 矩]

Thaát thaäp nhi tuøng taâm sôû duïc baát du cuû” (Cuû= pheùp taéc nhö quy cuû 規 矩  laø troøn vuoâng, noùi thuaän tai laø vuoâng troøn) coù nghóa laø tôùi 70 tuoåi, con ngöôøi seõ ñaït ñeán tình traïng raát hoaøn haûo veà caùch xöû söï vaø xöû theá. Nhôø ñoù maø moãi khi ngöôøi ta ñònh noùi ñieàu gì hay laøm vieäc gì thì töï nhieân theå hieän ñuùng vôùi chuû taâm cuûa loøng mình, muoán sao ñöôïc vaäy, vaø khoâng bao giôø vöôït ra khoûi khuoân khoå cuûa ñaïo lyù hay leõ thöôøng. Ñaây laø trình ñoä tuyeät haûo cuûa con ngöôøi ôû vaøo tuoåi töø 70 trôû leân neáu tröôùc ñoù hoï ñöôïc giaùo duïc ñuùng caùch, töï tìm toøi hoïc hoûi, coù kieán vaên quaûng baùc, coù tu taâm döôõng taùnh, vaø ñaõ töøng traûi cuõng nhö ruùt ñöôïc öu khuyeát ñieåm trong caùc kinh nghieäm veà noãi eâ cheà ñôùn ñau cuûa cuoäc ñôøi.

Tuy raèng Khoång Töû ñaõ trình baøy veà nhöõng löùa tuoåi cuoäc ñôøi cuï theå cuûa ngaøi nhö ñaõ noùi ôû treân, chuùng ta phaûi hieåu raèng ñaây cuõng laø yù cuûa ngaøi muoán noùi veà töøng giai ñoaïn taùc thaønh cuûa caùc löùa tuoåi cuoäc ñôøi con ngöôøi. Muoán ñaït tôùi khaû naêng nhaän thöùc vaø thöïc haønh ôû moãi löùa tuoåi nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, ngöôøi ta phaûi ñöôïc giaùo duïc vaø töï mình chuyeân taâm vaøo vieäc hoïc hoûi lieân tuïc ngay töø khi coøn treû, töùc laø töø tröôùc khi tôùi löùa tuoåi 15 vaø tieáp tuïc cho tôùi 70 tuoåi, ñeå trau gioài kieán vaên, ñaïo ñöùc, vaø ruùt tæa kinh nghieäm trong cuoäc soáng haøng ngaøy.

Moãi löùa tuoåi 15, 30, 40, 50, 60, vaø 70 theå hieän keát quaû cuûa vieäc giaùo duïc trong gia ñình vaø hoïc ñöôøng cuøng kieán vaên coù ñöôïc qua söï hoïc hoûi ôû tröôøng ñôøi. Neáu khoâng ñöôïc giaùo duïc ñuùng caùch vaø neáu khoâng bieát töï tu taâm döôõng taùnh, töï trau gioài kieán vaên cho hoaøn haûo, vaø töï ruùt tæa kinh nghieäm tröôøng ñôøi thì con ngöôøi gioáng nhö “oâng bình voâi”, caøng soáng laâu caøng ngu vaø caøng laøm haïi daân haïi nöôùc duø raèng coù baèng caáp cao ñeán theá naøo ñi nöõa.

Coù tuoåi laø moät vieäc, neáu khoâng ñöôïc giaùo duïc ñuùng caùch vaø khoâng töï trau gioài kieán vaên cuøng kinh nghieäm soáng thì duø tôùi 30 tuoåi, 40 tuoåi, 50 tuoåi, 60 tuoåi, hay 70 tuoåi ñi nöõa, ngöôøi ta cuõng khoâng coù söùc töï laäp, khoâng hieåu heát söï lyù, khoâng bieát ñöôïc meänh trôøi, khoâng thoâng suoát moïi leõ, vaø khoâng theå laøm chuû ñöôïc haønh ñoäng vaø tö töôûng cuûa mình nhieân haäu seõ vöôït ra ngoaøi khuoân khoå ñaïo lyù. Vieäc quan  troïng nhaát laø neáu ñaõ tôùi 30 tuoåi maø khoâng töï laäp ñöôïc vöõng vaøng, ta seõ gaëp nhieàu gian truaân chöù ñöøng noùi chi ñeán vieäc coù theå giuùp mình vaø giuùp ñôøi moät caùch coù hieäu quaû ñöôïc.

II. Vieäc Hoïc vaø Trau doài Kieán thöùc

Hoïc Kinh Nghieäm Cuûa Ngöôøi

Muoán laäp thaân cho ñuùng nghóa cuûa noù, caùc baïn treû phaûi chuù taâm vaøo vieäc hoïc. Hoïc khoâng phaûi coù nghóa laø chuùng ta chæ caàn caép saùch ñeán tröôøng vaø ñoïc nhieàu saùch vôû ñeå bieát chöõ nghóa hay hoïc ñöôïc moät ngheà ñeå kieám nhieàu tieàn haàu vinh thaân phì gia laø ñuû. Vieäc hoïc raát ña daïng:

Muïc ñích cuûa vieäc hoïc laø ñeå thaønh con ngöôøi vôùi ñuùng nghóa cuûa noù, töùc laø con ngöôøi hoaøn haûo, coù ñaïo ñöùc, vaø höõu duïng cho nhaø cho nöôùc. Hoïc laø noi göông saùng cuûa tieàn nhaân vaø caùc baäc vó nhaân, quaân töû, töùc laø baét chöôùc nhöõng vieäc laøm ích quoác lôïi daân maø caùc baäc tieàn nhaân ñaõ laøm. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng caàn phaûi baét chöôùc nhöõng vieäc laøm cuûa caùc ngöôøi ñoàng thôøi vôùi ta khi vieäc laøm cuûa hoï coù yù nghóa vaø ñaùng cho ta hoïc hoûi vaø noi theo ñeå cöùu nhaân ñoä theá.

Caàn phaûi giao thieäp roäng vaø coï xaùt vôùi ñôøi ñeå hoïc kinh nghieäm soáng vaø trau doài kieán vaên cho quaûng baùc. Hoïc ñeå phaân bieät ñöôïc ñieàu phaûi ñieàu traùi. Thaáy ñieàu toát ñieàu phaûi, ta phaûi baét chöôùc. Thaáy ñieàu sai quaáy, ta phaûi traùnh. Ngöôøi khoân laø ngöôøi bieát hoïc kinh nghieäm cuûa ngöôøi khaùc, ngöôøi daïi laø ngöôøi chæ bieát cao ngaïo kinh nghieäm cuûa chính mình.

Hoïc Moät Bieát Möôøi

Töø nhöõng hieåu bieát caên baûn cuûa vieäc hoïc coù ñöôïc taïi hoïc ñöôøng vaø trong gia ñình, ta coù theå nghieân cöùu theâm ñeå roài phaùt minh ra nhöõng ñieàu môùi. Laøm sao hoïc moät ñeå bieát möôøi, töùc laø hoïc caùch tìm toøi nghieân cöùu, suy dieãn, phaân tích, toång hôïp, nhaän xeùt, pheâ phaùn… Khoâng neân quaù tin vaøo saùch vôû vì saùch vôû cuõng coù nhieàu caùi sai traùi trong ñoù. Ngöôøi xöa coù noùi “Taän tín ö thö baát nhö voâ thö”, töùc laø quaù tin vaøo saùch thaø ñöøng coù saùch coøn hôn. Ñieàu naøy laø ñeå caûnh caùo nhöõng ngöôøi thuoäc loaïi moït saùch. Ñoïc saùch maø khoâng chòu phaân tích vaø nhaän xeùt thì chæ coù haïi maø thoâi. Thaäm chí coù ngöôøi coøn cho laø nhöõng gì coå nhaân vieát ra ñeå laïi cho haäu theá chæ laø nhöõng “tao phaùch” (caën baõ) maø thoâi. Nhöõng ngöôøi bieát caùch hoïc hoûi thì phaûi coi nhöõng “tao phaùch” naøy nhö laø moät taøi lieäu ñeå tham khaûo nghieân cöùu, boå sung theâm maø thoâi chöù khoâng coù theå naøo hoaøn toaøn tin vaøo ñoù ñöôïc.

Hoïc phaûi Haønh

Nhöõng ñieàu gì hoïc ñöôïc phaûi ñem thöïc haønh ñeå giuùp ích cho ñôøi. Bieát maø ñeå ñoù cuõng gioáng nhö khoâng bieát vaø caùi bieát ñoù laø moät ñieàu voâ ích. Bieát ñieàu phaûi maø khoâng laøm thì caùi bieát ñoù chaúng coù ích gì cho nhaân quaàn xaõ hoäi. Hôn nöõa, khi ta hoïc ñöôïc ñieàu hay maø khoâng ñem ra phoå bieán vaø thöïc  haønh thì caùi hoïc cuûa ta cuõng mai moät ñi. Chính vì theá maø vieäc hoïc ôû caùc nöôùc taân tieán ñeàu ñi töø lyù thuyeát tôùi thí nghieäm, traéc nghieäm, aùp duïng, roài thi haønh, vaø cuoái cuøng löôïng giaù cuøng ruùt öu, khuyeát ñieåm ñeå caûi tieán haàu giuùp ích cho ñôøi soáng con ngöôøi toát ñeïp hôn.

Hoïc ñeå Laøm Ngöôøi

Ñaây laø caùi hoïc quan troïng nhaát. Caùi hoïc cuûa AÙ Ñoâng chuùng ta chuù troïng tôùi vieäc xaây döïng con ngöôøi toaøn dieän veà kieán thöùc cuõng nhö veà ñaïo ñöùc. Caùi hoïc cuûa Taây AÂu chuù troïng veà maët chuyeân moân ñeå ñaøo taïo caùc chuyeân gia hôn laø ñaøo taïo con ngöôøi. Tuoåi treû Vieät Nam ôû haûi ngoaïi ñaõ coù loõi coát cuûa caùi hoïc AÙ Ñoâng ta, nay laïi ñöôïc hoïc theâm caùi tinh tuyù veà khoa hoïc kyõ thuaät Taây AÂu thì thaät laø ñieàu tuyeät dieäu. Hoïc ñeå coù kieán thöùc vaø chuyeân moân cao thì deã, nhöng muoán hoïc ñeå laøm ngöôøi, con ngöôøi toaøn dieän, thì chöa chaéc ñaõ deã. Chính vì theá maø caùc baïn caàn phaûi chuù yù caùc maët sau ñaây ñeå vieäc hoïc cuûa ta theâm hoaøn haûo:

ÔÛ trong gia ñình phaûi hoïc sao ñeå Laøm ngöôøi con hieáu thaûo.

“Hieáu thaûo” laø gieàng moái cuûa moïi neát aên ôû treân ñôøi. Cha meï laø ngöôøi sinh ra mình, saên soùc vaø nuoâi naáng mình raát vaát vaû, vaø coøn lo giaùo duïc cho mình neân ngöôøi töû teá nöõa. Coâng ñöùc aáy keå sao cho xieát ñöôïc! Chính vì theá maø con caùi phaûi bieát kính yeâu vaø bieát ôn cha meï.

Luùc nhoû, con caùi chæ caàn theå hieän loøng bieát ôn cha meï baèng caùch vaâng lôøi cha meï, chaêm chæ hoïc haønh, yeâu meán cha meï.

Khi lôùn leân, con caùi theå hieän söï bieát ôn cha meï baèng caùch heát loøng phuïng döôõng meï cha, aân caàn saên soùc cha meï, kính troïng cha meï, vaø giuùp ñôõ cha meï moåi khi cha meï caàn ñeán.

Coù ñöôïc nhö theá thì con caùi môùi ñöôïc goïi laø ngöôøi con coù hieáu vaø môùi ñöôïc goïi laø ngöôøi coù giaùo duïc. Neáu laøm traùi caùc ñieàu naøy, ta laø ngöôøi con baát hieáu. Con ngöôøi ñaõ mang toäi baát hieáu thì chaéc chaén hoï chæ laø keû saâu daân moït nöôùc. (Chaúng coù hieáu vôùi song thaân thì hieáu vôùi daân laø mieäng löôõi)

 Hoïc Sao ñeå Coù Ñeã vôùi Anh Chò Em cuûa Mình.

“Ñeã” coù nghóa laø kính yeâu, thöông yeâu, vaø hoaø thuaän ñoái vôùi anh chò em. Noùi moät caùch khaùc, ñoái xöû töû teá, hôïp ñaïo lyù, vaø giöõ troïn tình nghóa tröôùc sau vôùi anh chò em ñeàu ñöôïc goïi laø “ñeã” Coù ñeã thì anh chò em môùi hoaø, ñoàng baøo môùi thöông yeâu nhau, vaø nhieân haäu xaõ hoäi môùi traät töï, trò an.

Hoïc sao ñeå Ñaït Ñöôïc Ñöùc Tính Caån Troïng vaø Chaân Thaønh

Khi laøm vieäc gì vaø khi tieáp ñaõi ai, “caån troïng” laø ñieàu ta phaûi chuù taâm. Ñieàu naøy coù nghóa laø khi giao tieáp vôùi tha nhaân, ta phaûi giöõ leã vaø toân troïng yù kieán cuûa hoï. Khi ñaõ nhaän laøm vieäc gì, ta phaûi chuù taâm ñeå laøm cho baèng ñöôïc. Khi ñaõ höùa vôùi ai ñieàu gì, ta phaûi giöõ lôøi vaø neáu vì leõ gì khoâng giöõ ñöôïc lôøi ñaõ höùa, ta phaûi thoâng baùo kòp thôøi ñeå ngöôøi ta tìm ngöôøi khaùc thay theá.

Ñaõ coù quan nieäm cho laø ngöôøi Vieät mình quaù nhieàu töï aùi vaø thieáu chaân thaønh. Trong thöïc teá, nhaän xeùt naøy coù theå ñuùng. Chính vì leõ ñoù, muoán thaønh coâng vaø giuùp ích cho daân cho nöôùc, ta phaûi bôùt töï aùi vaø theâm chaân thaønh.

Chaân thaønh laø nghóa laø duyeân,

Bôùt phaàn töï aùi taïo neân thaân tình

thô Khaûi Chính).

Söï chaân thaønh phaûi coi laø noøng coát vì coù chaân thaønh môùi coù tín. Tín laø baùu vaät cuûa caû nhaân  loaïi. Khoâng coù tín, con ngöôøi seõ bieán thaønh keû baát löông vaø laø haïng saâu daân, moït nöôùc. Khi laøm vieäc, ta phaûi caån troïng vaø chaân thaønh, töùc laø coù tín, thì moïi vieäc seõ thaønh coâng. Muoán theá, khi laøm moät coâng vieäc gì, ta phaûi coù keá hoaïch thi haønh, ñoân ñoác, vaø kieåm soaùt trong tinh thaàn coäng taùc, töông kính, khoa hoïc, daân chuû…

Coù caån troïng vaø coù tín thì ta môùi coù theå laøm vieäc ích quoác lôïi daân ñöôïc. ÔÛ nöôùc ngoaøi, neáu ta bò coi laø ngöôøi “no trust”, töùc laø keû baát tín, thì khoù coù theå tieán thaân ñöôïc vaø suoát ñôøi phaûi soáng trong söï khinh khi cuûa coäng ñoàng.

Phaûi hoïc sao cho coù ñöôïc loøng töø aùi, khoan dung, vaø ñoä löôïng

Ñaïo Phaät coi troïng caùc haïnh “ñaïi töø, ñaïi bi, ñaïi hyû, ñaïi xaù:

Ñaïi töø laø loøng hieàn laønh lôùn nhaèm ñem laïi nieàm vui cho taát caû chuùng sinh,

ñaïi bi laø loøng thöông xoùt lôùn nhaèm cöùu khoå cho taát caû chuùng sinh,

ñaïi hyû laø taïo söï vui veû vôùi taát caû chuùng sinh vaø

ñaïi xaù laø ñem taát caû moïi söï vui thích cuûa mình maø chuyeån cho tha nhaân, ngöôøi khaùc.

Ñaïo Thieân Chuùa coi troïng ñöùc “baùc aùi”

Baùc aùi laø yeâu thöông taát caû moïi ngöôøi moïi vaät vaø giuùp ích cho ñôøi, yeâu ngöôøi nhö yeâu mình vaø yeâu caû keû thuø.

Khoång Giaùo coi troïng loøng “nhaân” 

Nhaân laø tính toát ôû trong loøng maø trôøi ñaõ phuù saün cho ta, ñoù laø caùi loøng toát cuûa con ngöôøi. Loøng nhaân laø ñieàu coát yeáu giuùp ta ñeå trôû thaønh con ngöôøi vì neáu con ngöôøi ñaõ baát nhaân thì khoâng coøn phaûi laø con ngöôøi nöõa maø laø con vaät!  Ngoaøi ra, Khoång Töû coøn noùi:

“Khaéc kyû phuïc leã vi nhaän”

Ñieàu naøy coù nghóa laø boû heát caùi beänh tö duïc cuûa mình laø khaéc kyû.

Hoài phuïc ñöôïc chaân lyù cuûa trôøi laø phuïc leã. Ñoù laø nhaân. Nhaân laø loøng thöông yeâu vaø kính troïng ngöôøi.

Phaät Giaùo,Thieân Chuùa Giaùo vaø Khoång Giaùo ñeàu daïy ta taám loøng yeâu thöông tha nhaân, khoan dung ñoä löôïng vôùi moïi ngöôøi, vaø aên ôû phaûi coù loøng nhaân. Ta phaûi saùng suoát ñeå gaàn guõi ngöôøi coù nhaân ”Khoan dung ñoä löôïng” coù nghóa laø tha thöù vaø thöông yeâu moïi ngöôøi khi hoï voâ yù vöôùng phaûi loãi laàm.

 Phaûi Hoïc Sao Ñeå Laäp Chí.

Khi muoán laøm vieäc gì, ta quyeát ñònh laøm cho baèng ñöôïc, ñoù laø chí. Ngöôøi xöa thöôøng noùi:

Höõu chí giaû, söï caùnh thaønh. Ngöôøi ñaõ coù chí thì vieäc gì, cuoái cuøng cuõng seõ laøm neân.

Vaên hoïc daân gian cuõng ñaõ coù nhöõng lôøi khuyeân daïy chí lyù:

* Coù chí thì neân.

* Coù chí laøm quan, coù gan laøm giaøu.

* Laøm trai chí ôû cho beàn,

   Chôù lo muoän vôï, chôù phieàn muoän con.

* Laøm trai coù chí laäp thaân,

   Roài ra gaëp hoäi phong vaân coù ngaøy.

* Laøm trai quyeát chí tang boàng,

  Sao cho toû maët anh huøng môùi cam.

* Laøm trai cho ñaùng neân trai,

  Xuoáng Ñoâng, Ñoâng tónh, leân Ñoaøi, Ñoaøi tan.

* Laøm trai cho ñaùng neân trai

  Phuù Xuaân cuõng traûi, Ñoàng Nai cuõng töøng. 

* Laøm trai quyeát trí tu thaân,

Coâng danh chôù voäi, nôï naàn chôù lo. 

Vaäy chí laø caùi loøng muoán laøm vaø quyeát ñònh laøm moät vieäc gì cho ñeán thaønh coâng môùi thoâi. Ta phaûi hoïc taäp laøm sao ñeå thöïc hieän ñöôïc “loøng muoán vaø quyeát ñònh” naøy moãi khi ta baét tay vaøo laøm moät coâng vieäc gì. Coù nhö theá thì moïi vieäc ta theo ñuoåi môùi thaønh coâng toát ñeïp.

Khi ñaõ coù hieáu, ñeã, caån troïng, chaân thaønh, töø aùi, khoan dung ñoä löôïng vaø laäp ñöôïc chí thì caùi hoïc cuûa ta môùi hoaøn thieän.

Tuy nhieân, cuoäc ñôøi vaãn coù nhieàu ngoaïi leä, nhaát laø ôû thôøi nay. Hoaøn caûnh vaø noøi gioáng cuõng coù aûnh höôûng ñeán söï hieåu bieát vaø söï laäp nghieäp cuûa con ngöôøi. Xöa cuõng nhö nay, vaãn coù ngöôøi laäp nghieäp vaø töï laäp ñöôïc ôû caùi tuoåi hai möôi vaø coù ngöôøi coøn sôùm hôn nöõa. Tuy nhieân, vaãn coù nhieàu ngöôøi ôû ngoaøi caùi tuoåi 30 maø vaãn khoâng laäp nghieäp vaø töï laäp ñöôïc.

Cuøng moät trình ñoä hoïc vaán maø ôû moãi tuoåi ngöôøi ta hieåu söï vaät moät khaùc. Cuøng moät taùc phaåm maø moãi laàn ñoïc laïi, ta laïi hieåu kyõ hôn. Cuoäc soáng vaø söï hoïc hoûi giuùp ta hieåu ñôøi caøng ngaøy caøng kyõ hôn. Chính vì theá maø ñeán tuoåi 60, neáu ñaõ coù kieán vaên vaø kinh nghieäm vöõng vaøng thì moãi khi thaáy söï vieäc gì duø traùi hay phaûi, duø thieän hay aùc, duø söôùng hay khoå, ta cuõng khoâng laáy gì laøm ngaïc nhieân. Bôûi theá caùi tuoåi 60 möôi môùi ñöôïc goïi laø tuoåi “nhi nhó thuaän”. Ñeán tuoåi 70, neáu ta coù kieán vaên quaûng baùc, kinh nghieäm chín chaén, sôû hoïc uyeân thaâm thì moïi vieäc ta suy nghó, phaùt bieåu, hay laøm ñeàu theo ñuùng vôùi löông taâm cuøng khuoân khoå cuûa ñaïo lyù. Bôûi theá, caùi tuoåi 70 môùi ñöôïc goïi laø tuoåi “tuøng taâm sôû duïc baát du cuû”

III. Keát Luaän

Khoâng phaûi cöù coù nhieàu tuoåi ta môùi thoâng minh taøi gioûi. Thoâng minh coù theå do di truyeàn noøi gioáng vaø baåm sinh maø coù. Ngöôøi xöa thöôøng cho laø “laõo oâ baùch tueá khoâng baèng phöôïng hoaøng sô sinh” (con quaï giaø traêm tuoåi khoâng baèng chim phöôïng hoaøng môùi sinh ra) hay “haäu sinh khaû uyù” laø vaäy. Tuy nhieân, kieán thöùc vaø kinh nghieäm phaûi do hoïc hoûi môùi thaønh. Tuoåi ñôøi coäng theâm vieäc hoïc hoûi vaø töøng traûi môùi ñaït ñöôïc caùc trình ñoä “tam thaäp nhi laäp, töù thaäp nhi baát hoaëc, nguõ thaäp nhi tri thieân meänh, luïc thaäp nhi nhó thuaän, vaø thaát thaäp nhi tuøng taâm sôû duïc baát du cuû”.

Ta caàn phaûi chuù taâm vaøo vieäc hoïc ngay töø khi coøn treû vaø tieáp tuïc hoïc maõi cho ñeán giaø. Vieäc hoïc phaûi bao goàm töø söï baét chöôùc, trau doài kieán thöùc, nghieân cöùu, aùp duïng, thöïc haønh, ñeán vieäc hoïc laøm ngöôøi. Ngoaøi ra, ta phaûi coá gaéng vaø coù quyeát taâm hoïc hoûi thì môùi mong ñaït tôùi trình ñoä töø “tam thaäp nhi laäp” ñeán “tuøng taâm sôû duïc baát du cuû” moät caùch ñuùng nghóa cuûa noù vaäy.

Nguoàn:© http://vietsciences.free.fr  KCPKT, ngaøy 23/10/2004.

*Söu taàm, chuù giaûi chöõ Haùn, phaùt bieåu thaân maät cuøng HÑGV Tröôøng THPT Haäu Nghóa, trong leã tieãn Thaày Nguyeãn Höõu Dö nghæ höu vaø tieáp nhaän Thaày laø HV Hoäi CGC. TTHN, ngaøy 15.07.2016.

Ngaân Trieàu

*****

Phụ lục

Khúc giang, 3 bài thơ của Đỗ Phủ, Đỗ Chiêu Đức bình giảng:

曲 江                           KHÚC GIANG
         【其一】                             Bài 1.
　　一片花飛減卻春，    Nhất phiến phi hoa giảm khước xuân,
      風飄萬點正愁人。    Phong phiêu vạn điểm chánh sầu nhân.
　　且看欲盡花經眼，    Thả khan dục tận hoa kinh nhãn,
      莫厭傷多酒入唇。    Mạc yếm thương đa tửu nhập thần .
　　江上小堂巢翡翠，    Giang thượng tiểu đường xào phỉ thúy,
      苑邊高塚臥麒麟。    Uyển biên cao trủng ngọa kỳ lân.
　　細推物理須行樂，    Tế suy vật lý tu hành lạc,
      何用浮名絆此身。?   Hà dụng phù danh bạn thử thân ?.

　　  【其二】                                Bài 2.
　　朝回日日典春衣，    Triều hồi nhật nhật điển xuân y,
      每日江頭盡醉歸。    MỖI NHẬT giang đầu tận túy quy.
　　酒債尋常行處有，    Tửu trái tầm thường hành xứ hữu,
      人生七十古來稀。    NHÂN SANH THẤT THẬP CỔ LAI HY.
　　穿花蛺蝶深深見，    Xuyên hoa giáp điệp thâm thâm kiến,
      點水蜻蜓款款飛。    Điểm thủy thanh đình khoản khoản phi.
　　傳語風光共流轉，    Truyền ngữ phong quang cộng lưu chuyển,
      暫時相賞莫相違。?  Tạm thời tương thưởng mạc tương vi ?
                   杜甫                                                          Đỗ Phủ.

 GHI CHÚ :
　　（1) 减却春：Giảm khước xuân :Xuân sắc bị giảm đi.
　　（2) 万点：Vạn điểm : Chỉ muôn ngàn hoa rụng, rụng rất nhiều.
　　（3) 且: Thả : là Liên từ, có nghĩa là Hãy.经眼：Kinh nhãn : ngang qua trước mắt.
　　（4) 伤：Thương : là thương cảm, xúc động. 巢翡翠：Xào Phỉ Thúy : Là Chim Phỉ Thúy làm ổ. Chữ XÀO là Cái Ổ,  ở đây là Động từ, nghĩa là Làm ổ.
　　（5) 苑：Uyển : Là Vườn hoa( Vườn trồng toàn hoa Phù Dung cạnh bên Khúc giang ) 冢 : Chủng : Gò đất cao, ở đây chỉ các phần mộ xưa.
　　（6) 细推 Tế suy : Là Suy luận cho cặn kẽ, tới nơi tới chốn.
　　（7) 物理：Vật lý : Cái Lý lẻ của sự vật, sự việc.
　　（8) 浮名: Phù danh : Là Hư danh.
　　（9) 朝回: Triều hồi : Là Đi chầu Vua về.典：Điển : Cầm cố.
　　（10) 债 : Trái : là Nợ. Tửu trái : là Nợ Rượu chè (  Chớ không phải Nợ Cơm áo ).行处：Hành xứ : là Khắp nơi.
　　（11) 蛱蝶: Giáp Điệp : Các loài bướm nhỏ thường bay lượn, tìm hút nhụy trong các khóm hoa .
　　（12) 蜻蜓: Thanh Đình : Con Chuồn Chuồn.
　　（13) 风光: Phong Quang : Quang cảnh của mùa xuân.共流转 Cộng Lưu Chuyển : Cùng qua lại, chuyển động, Có nghĩa là cùng 

                            thưởng ngoạn cảnh trí đẹp đẽ.
　　（14) 相赏: Tương Thưởng : Cùng Thưởng ngoạn. 莫 Mạc : là Đừng. 相违: Tương Vi : Cùng để lở mất.( Cái gì đó... ).

DỊCH NGHĨA :
                      Bài 1.
             Chỉ vỏn vẹn một cánh hoa bay mà thôi, mùa xuân cũng đã bị giảm mất đi rồi, huống hồ, gió thổi làm cho muôn ngàn cánh hoa cùng bay phất phơ một lúc, làm cho lòng người tiếc xuân buồn muốn thúi ruột, khi mắt trông xuân sắp tàn, ngàn hoa rơi rụng trước mắt. Thôi cũng đừng sầu thương quá mà hãy cùng mềm môi với chén rượu nầy. Hãy nhìn cảnh trí trước mắt, họa đường lộng lẫy ngày xưa, thì nay chim phỉ thúy đã làm tổ trên rường, và những gò nổng phần mộ ngày nào uy nghi, nghiêm cẩn thì nay tượng kỳ lân đã ngã đỗ nằm cạnh bên. Nên suy cho cùng về lý lẽ thịnh suy tiêu trưởng của sự vật, sự việc trên đời, thì ta nên hành lạc, vui chơi thoải mái, chớ... sao lại vì những cái hư danh không đâu mà trói buộc tấm thân nầy ?!

                       Bài 2.
           

            Từ giả buổi chầu vua đi ra là đi cầm ngay chiếc áo mùa xuân ( để mua rượu uống ). Mỗi ngày đều say khước từ đầu sông Khúc giang đi về. Nợ rượu chè thì nơi nào cũng có được. Nhưng , người đời sống đến bảy mươi tuổi thì xưa nay rất hiếm. Hãy nhìn xem kìa, đàn bướm nhỏ đang bay lượn trong khóm hoa, và lủ chuồn chuồn đang lượn bay đùa giởn trên mặt nước. Cảnh trí đẹp là thế, sao không bảo nhau mà cùng thưởng ngoạn, đừng bỏ lở mất những giờ khắc quý giá, mà phí cả cuộc đời !

 DIỄN NÔM :
                               Bài 1.
                      Một cánh hoa rơi xuân hết sang,
                      Muôn ngàn hoa tạ báo xuân tàn.
                      Mắt trông hoa rụng lòng tê tái,
                      Môi nhắp rượu nồng dạ xốn xang.
                      Phỉ Thúy chọn rường xây tổ ấm ,
                      Kỳ lân gò nổng ngã nghiêng tàn.
                      Suy cho cặn kẽ nên hành lạc,
                      Sao để hư danh trói buộc ràng ?.
       Lục bát :
                      Hoa rơi một cánh xuân tàn,
                      Đau lòng hoa rụng muôn ngàn xót xa.
                      Hoa bay trước mắt la đà,
                      Rượu mềm môi đắng lòng già tiếc thương.
                      Tổ êm phỉ thúy chọn rường,
                      Gò cao nghiêng ngã bên vườn kỳ lân.
                      Ăn chơi, suy kỹ, cân phân,
                      Hư danh trói buộc tấm thân ích gì ?.

                                Bài 2. 

                     Tan chầu cầm quách áo xuân hồng,
                     Say khướt trở về với bến sông.
                     Nợ rượu khắp nơi đều có được,
                     Người đời bảy chục hiếm xưa không.
                     Kìa đàn bướm nhỏ vờn hoa dại,
                     Nọ lũ chuồn chuồn bởn nước trong.
                     Cảnh đẹp khuyên ai cùng tận hưởng,
                     Hoa tàn cảnh tạ khỏi hoài công !
Lục bát :
                    Tan chầu cầm quách áo xuân,
                    Mỗi ngày túy lúy đầu sông đi về.
                    Khắp nơi nợ rượu bề bề ,
                    Người đời bảy chục hiếm hề xưa nay.
                    Hãy xem đàn bướm lượn bay,
                    Chuồn chuồn giởn nước khoan thai bay về.
                    Thiên nhiên cảnh trí bốn bề,
                    Sao không thưởng ngoạn còn chê chỗ nào ?!                                                                Đỗ Chiêu Đức. 

       Theo thống kê đời Đường（618-907）thì tuổi thọ của con người lúc bấy giờ chỉ vào khoảng 45-50 mà thôi. Nên Thi Thánh Đỗ Phủ mới hạ câu " Nhân sanh thất thập cổ lai hi " ( Người đời bảy chục xưa nay hiếm ). Hiện nay thì do khoa học và Y học đều tiến bộ vượt bực, nên sống đến 70 tuổi là chuyện thường tình. Nhưng do thói quen, hễ nhắc đến " Tuổi CỔ LAI, Tuổi CỔ HI hay Tuổi CỔ LAI HI " gì  là người ta biết ngay là đã thọ được 70 tuổi rồi ! 

 

Đỗ Chiêu Đức